Het PBL-rapport 'Woonlastenneutraal koopwoningen verduurzamen' sloeg eind augustus 2020 in als een bom. Onderzoeker Frans Schilder werd totaal overrompeld door de kritiek. "Leuk rapport, dachten wij." ASRE-docent Frans Schilder wist niet wat hem overkwam, toen hij op 24 augustus 2020 om zeven uur 's ochtends in het NOS Radio 1 Journaal de eerste vragen beantwoordde over het onderzoeksrapport 'Woonlastenneutraal koopwoningen verduurzamen'. Hij schreef het samen met Marieke van der Staak voor het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). “Ik ben die dag in touw geweest van voor zeven uur ’s ochtends tot ver na zes uur ’s avonds. Aaneengesloten interviews, gesprekken, vragen beantwoorden enzovoorts. Terwijl wij feitelijk niet veel nieuws hebben verteld. Dat verduurzaming financieel voor veel mensen niet rendabel is, was eigenlijk al wel bekend. We hebben het voor een specifieke situatie in kaart gebracht, ook visueel, wat knelpunten en uitdagingen voor de toekomst beschreven. Leuk rapport, dachten wij.” De boodschap die Schilder en Van der Staak ook wilden brengen was dat verduurzaming voor grote gezinnen met puberkinderen - en dus een hoge energierekening - wèl loont. "We kunnen toch niet met z'n allen tegelijk verduurzamen, anders staan we bij de leveranciers in de rij te wachten. Laten we beginnen met de huishoudens voor wie het daadwerkelijk loont, dat was ons idee. Nu kregen wij het verwijt dat wij de energietransitie remmen, dat ons onderzoek niet deugt." De toon van het debat werd gezet door het persbericht, vermoedt Schilder. "Dat was best pittig." De kritiek op het rapport sneed deels hout, geeft Schilder toe. "Wij baseren onze aannames op energielabels, bijvoorbeeld wat de besparing is van een stap van label G naar label B. Dan zegt Milieu Centraal – dat de energielabels uitgeeft - terecht dat je dat niet precies kunt zeggen. Is er geïsoleerd of zijn er zonnepanelen geplaatst? Beide tellen mee voor het label, terwijl je met zonnepanelen natuurlijk geen gas bespaart." Heet hangijzer Het verbaasde ASRE-docent Hans op 't Veld niet dat het PBL-rapport het Journaal van acht uur haalde: "Het is een heet hangijzer". De aannames van de auteurs zijn volgens hem redelijk: zelfs bij een rente van nul procent op investeringen blijken verduurzamingsprojecten niet rendabel. "Het is een wake up-call voor beleidsmakers: ga je hier eens druk over maken. Iedereen kijkt naar de markt, maar ook aan de beleidskant moet iets gebeuren. Ik voorzie een belasting op kooldioxide. Die maakt verduurzaming snel rendabel." De lasten van verduurzaming moeten volgens hem wel eerlijk worden verdeeld. "Uit de sociale sector weten wij dat de armlastigste corporaties opdraaien voor de hoogste investeringslasten. De overheid moet heel voorzichtig zijn met ingrijpen. Als bijvoorbeeld een huiseigenaar bij mutatie verplicht moet verduurzamen, heeft dat gevolgen voor de mobiliteit in de woningmarkt – mensen gaan dan niet meer verhuizen. En beleggers krijgen te maken met zogeheten stranded assets, niet-duurzame woningen die opeens fors in waarde dalen." Spouwmuurisolatie De financiering van verduurzaming zal enige hoofdbrekens kosten, voorziet Op 't Veld. "De meeste woningen zijn al onderpand voor een lening, dus wat ga je aan zekerheid bieden? Bovendien ga je het onderpand veranderen, daar moet de pandhouder het mee eens zijn. Sommige installaties kun je eenvoudig inleveren als de betaling spaak loopt, maar bijvoorbeeld spouwmuurisolatie kun je niet teruggeven. En het blijft lastig geldlenen voor een investering met een negatieve contante waarde." Grootschalige verduurzaming zal de kosten omlaag brengen, voorziet Op 't Veld. De overheid moet de vraag stimuleren. "Er komt toch een recessie aan, dus vooruit met de geit. Begin met de groepen die er het meeste voordeel bij hebben. Commerciële verhuurders kunnen helpen, die hebben hun sommetjes al wel gemaakt. Particuliere eigenaren moeten worden geholpen, daar schrik ik niet van. De kernboodschap van het rapport - 'het gaat niet vanzelf' - onderschrijf ik. Het antwoord moet van de politiek komen." Grote broek Verduurzamingsexpert Jan Willem van de Groep is niet blij met de storm aan negatieve publiciteit. "Het rapport biedt een beperkte weergave van de werkelijkheid. Je kunt ook andere conclusies trekken dan dat verduurzaming onbetaalbaar is. Het rapport draait om één woningtype. Dan trek je nogal een grote broek aan. Er is van alles niet meegenomen." De commotie rondom het rapport heeft wel de discussie in het middenveld op gang gebracht, geeft Van de Groep toe. "Maar het heeft de uitersten verder uit elkaar gedreven. De rechterflank krijgt nu de ruimte om te roepen dat de energietransitie onzin is. Terwijl de overheid juist condities moet scheppen die de transitie mogelijk maakt. "Het kan, mits …" was een beter verhaal geweest. Bijvoorbeeld met een overheidsfonds waaruit tegen nul procent kan worden geleend." Geen slecht rapportOp zich is het geen slecht rapport, vindt ook Van de Groep. "Als het was gebruikt om mensen uit de transitiewereld bij elkaar te brengen en marsroutes te bespreken, was dat beter geweest dan het met deze conclusie bij de media over de heg te gooien." Hij kreeg het rapport in mei 2020 met het verzoek commentaar te leveren, wat hij ook deed. "Ik heb voorgesteld het vijfde hoofdstuk toe te voegen met de titel 'Andersom denken?'. Daarin wordt beschreven hoe innovatie door leveranciers verduurzaming betaalbaar kan maken. Misschien had ik er meer bovenop moeten zitten … Maar: 'Achteraf is een koe in de kont kiek'n', zeggen we hier in de Achterhoek." Onderzoeker Schilder hoopt dat zijn onderzoek een tweede kans krijgt, dat er een tweede discussieronde komt. "Wij proberen in het rapport een andere dimensie van de energietransitie te belichten, namelijk die van de betaalbaarheid. Dan zie je verschillen in voorkeuren, woningen, beleggingsmotieven, maar ook dat volledig financieren tot een hogere hypotheekberg leidt." Het verbreden van het debat is gedeeltelijk gelukt, constateert Schilder. "Het ging er in eerste instantie alleen nog maar over of wij een deugdelijk onderzoek hadden gedaan. Die bredere redeneerlijn, daar ging het niet meer over. Die tweede discussieronde zullen wij moeten voeden met meer onderzoek."
